Yoğunlaşma Perspektifinden İhracat Gelişmeleri: Türkiye Üzerine Bir Uygulama

Dış ticaret gelişmeleri açısından yoğunlaşma kavramı ürün, ekonomik faaliyet ve ülke bazında belirli alt grupların payının yüksek seyretmesi durumunu ifade eder. Literatürde son dönemde yapılan çalışmalar, ihracatta belirli gruplara yoğunlaşma eğiliminin dış ticaret hadlerinde oynaklığa neden olabileceğine ve küresel şokların yerel makroekonomik görünüm üzerindeki etkisini ticaret kanalı yoluyla arttırabileceğine işaret etmekte (Jansen, 2004; Romeu ve da Costa Neto, 2011). Bu olgu, özellikle emtia ihracatçısı ve/veya dışa açık gelişmekte olan ekonomilerde dış ticaretin yapısal olarak belirli ürün gruplarında yoğunlaştığı durumlarda gözleniyor. Bu durum makroekonomik belirsizliği arttırırken, yatırımları azaltmakta ve uzun vadeli büyüme performansını olumsuz yönde etkileyebilmekte (Hesse, 2008). Nitekim, literatürdeki teorik ve ampirik çalışmalar ihracatta çeşitlendirmenin iktisadi büyüme ve verimlilik üzerindeki olumlu etkisine işaret ediyor (Hausmann, Hwang ve Rodrik, 2006; Hausmann ve Klinger, 2006; Feenstra ve Kee, 2008).

Mal ihracatı özelinde yoğunlaşma ve çeşitlendirmeyi ülkelerarası bazda ölçmek amacıyla United Nations Conference on Trade and Development (UNCTAD) tarafından endeksler oluşturuluyor. UNCTAD yoğunlaşma endeksine dair göstergeler tarihsel olarak incelendiğinde, gelişmekte olan ülke (GOÜ) grubunun özellikle küresel finansal kriz sonrası dönemde mal ihracatında çeşitlendirmeye gittiği görülmekte (Grafik 1). Bu bağlamda, ilgili ülkeler ihracat çeşitlendirmesi açısından önemli bir değişim göstermeyen gelişmiş ülke (GÜ) grubundan eğilim olarak olumlu ayrışmakta. Miktar çeşitlendirmesi ve kalite artışlarına ek olarak finansal derinleşme, altyapı yatırımları, kurumsal yapının sağlamlığı ve dış ticarette korumacı tedbirler gibi alanlarda gözlenen iyileştirmeler GOÜ’lerde ihracat çeşitlendirmesini tarihsel olarak destekleyen faktörler olarak ön plana çıkıyor. Öte yandan seviye olarak bakıldığında, gelişmiş ekonomilerdeki çeşitlendirme derecesinin gelişmekte olan ülkelerden daha yüksek olduğu göze çarpıyor. Türkiye ilgili endeks açısından gelişmekte olan ülke ortalamasından daha iyi bir performans sergilemekte (Grafik 1).

Bu yazıda GOÜ grubu genelinde gözlenen çeşitlendirme eğiliminin Türkiye özelinde de gerçekleşip gerçekleşmediğinin tespiti yapılmakta. Bu bağlamda, Türkiye ihracatında çeşitlendirme derecesinin farklı sınıflandırmalarda detaylı ölçümü ve zamanlı takibine olanak sağlayacak yüksek frekanslı göstergeler türetilmekte ^[1]. Oluşturulan konsantrasyon oranı (CR) ve Hall-Tideman endeksi (HTI) göstergeleriyle, 2003-2018 dönemi için aylık bazda ülke, ürün ve iktisadi faaliyet grupları için dış ticaret çeşitlendirmesinin derecesi ölçüldü ^[2]. İki göstergenin de değerlerinde gözlenen düşüşler alt gruplar özelinde ihracatta konsantrasyonun azaldığına, çeşitlendirmenin arttığına işaret ediyor ^[3].

Ekonomik faaliyetler ayrımında çeşitlendirmeyi ölçmek adına ISIC-Rev4 sınıflandırmasında 102 alt grup için ilgili göstergeler hesaplandı. Alt gruplar imalat sanayi, tarımsal üretim ve hizmetler gibi iktisadi faaliyetin çeşitli alanlarını içermekte. Sonuçlar, incelenen dönemde iktisadi faaliyet grupları bazında dönemsel hareketler dışında genel eğilim olarak çeşitlendirmenin arttığına işaret ediyor (Grafik 2). 2014 yılına kadar düşüş ivmesini koruyan endeks sonuçlarının ilgili dönemden sonra ise yatay bir seyir izlediği dikkat çekmekte. Ek olarak analiz sonuçları, düşük ihracat payına sahip iktisadi faaliyet grubu sayısının azaldığına, Türkiye ihracatındaki büyümenin faaliyet bazında genele yayıldığına işaret ediyor. İncelenen dönemde Türkiye ihracatında yüksek paya sahip tekstil sektörü ile ilintili ekonomik faaliyetlerin (giyim ve giyim eşyası, örme ve tığ işi ürünlerinin imalatı ve diğer tekstil ürünleri) payında düşüşler olurken, ihracat kompozisyonunda imalat sanayi ile ilişkili geniş bir ekonomik faaliyet grubu yelpazesinin (motorlu kara taşıtları, genel amaçlı makinelerin imalatı, mobilya imalatı ve temel kimyasal maddelerin imalatı) paylarında artışlar gerçekleşmiş.

Faaliyet grubuna ek olarak, ürün bazında da analizler tekrarlandı. STIC-Rev4 sınıflandırılmasında 264 alt kalem için CR ve HTI göstergeleri hesaplandı. Genel eğilime bakıldığında ürün ayrımında ihracatta yoğunlaşmanın azaldığı görülse de son birkaç senede ilgili eğilim yataylaşmış (Grafik 3). Faaliyet grubu için gözlenen düşük paya sahip grupların toplam ihracata katkısındaki azalma şeklindeki yapısal değişim, ürün ayrımında ihracat gelişmeleri için de bulundu.

Son analiz olarak, ihracat gelişmeleri ülke bazında incelendi. 217 ülkenin Türkiye ihracatındaki payları kullanılarak hesaplanan CR ve HTI göstergeleri Grafik 4’te sunuluyor. Küresel kriz dönemine kadar istikrarlı bir şekilde ülke bazında yoğunlaşmanın düştüğü, ana ihracat grubu dışında kalan ülkelere yapılan ihracatın artış sergilediği gözlenirken, ilgili dönemden sonra dalgalı bir seyir izleniyor.

Sonuç olarak, Türkiye’de dış ticarette ürün, faaliyet ve ülke bazında çeşitlendirmenin son 15 yılda önemli artış gösterdiği dikkat çekiyor. Bununla birlikte, son yıllarda çeşitlendirmenin duraksadığı görülmekte. Bu bağlamda, ihracatta çeşitlendirmenin geliştirilmesi amacıyla atılacak adımlar önem arz ediyor. İhracatçı sektörlerin finansmana erişim ve risk yönetimi alanlarında elini rahatlatacak seçici kredi uygulamalarının, riskten korunma yöntemlerinin ve proje bazlı teşvik sistemi türü adımların ihracat çeşitlendirmesini destekleyeceği öngörülüyor. Ayrıca, yerel para birimleri üzerinden dış ticaretin geliştirilmesi ve ihracatçıların pazar değiştirme esnekliğinin sürdürülmesi gibi yapısal nitelikli unsurların da bu bağlamda ilerleyen süreçte çeşitlendirmeye olumlu katkı vereceği ve ekonomideki kırılganlığı azaltıcı bir rol oynayabileceği değerlendirilmekte. İlgili gelişmelerin dış ticarette artan korumacılık eğiliminin olumsuz yansımalarını da sınırlayıcı bir rol oynayacağı düşünülmekte.

[1] Literatürde çeşitlendirme derecesinin ölçümünde kullanılan yaygın göstergelere dair tanımlar ve bilgiler Meilak (2008) çalışmasında sunulmaktadır.
[2] Alt grupların toplam ihracattaki payları 12 aylık birikimli ABD doları cinsinden değerler üzerinden hesaplanmıştır.
[3] HTI endeksinde her bir kategorinin toplam ihracat içindeki payı ilgili grubun tüm gruplar içerisindeki göreli konumuyla çarpılarak ağırlıklandırılmıştır. HTI endeksi görece düşük paya sahip gruplardaki değişimlere duyarlıdır. Endeksin oluşturulma yöntemine dair detaylar Hall ve Tideman (1967) çalışmasında sunulmaktadır. CR endeksi ise en yüksek paya sahip 20 kategorinin toplam ihracat içindeki payı şeklinde hesaplanmıştır. CR endeksi sadece görece yüksek paya sahip kategorilerdeki değişimlere duyarlıdır.

Kaynakça

Feenstra, R., & Kee, H. L. (2008). Export variety and country productivity: Estimating the monopolistic competition model with endogenous productivity. Journal of International Economics, 74(2), 500-518.

Hall, M., & Tideman, N. (1967). Measures of concentration. Journal of the American Statistical Association, 62(317), 162-168.

Hausmann, R., Hwang, J., & Rodrik, D. (2006). What you export matters. Journal of Economic Growth, 12(1), 1-25.

Hausmann, R., & Klinger, B. (2006). The evolution of comparative advantage: the impact of the structure of the product space. Center for International Development and Kennedy School of Government, Harvard University.

Hesse, H. (2008). Export diversification and economic growth. Commission on growth and development working paper; no. 21. World Bank.

Jansen, M. (2004). Income volatility in small and developing economies: export concentration matters (No. 3). WTO Discussion Paper.

Meilak, C. (2008). Measuring export concentration: the implications for small states. Bank of Valletta Review, 37, 35-48.

Romeu, R., & da Costa Neto, M. N. C. (2011). Did export diversification soften the impact of the global financial crisis? (No. 11-99). International Monetary Fund.