Türkiye’nin cari dengesi için turizm gelirleri büyük önem taşımakta. Güncel veriler, 2018 yılının turizmde göreli bir toparlanma yılı olduğuna işaret etmekte. Turizm (seyahat) gelirleri 2018 yılında 25,2 milyar ABD doları düzeyinde gerçekleşirken, ziyaretçi sayısı 38,9 milyonu yabancı, 6,7 milyonu yurtdışı ikametli vatandaş olmak üzere toplam 45,6 milyon kişi oldu (Grafik 1). Gelişmelerin analizi açısından, Türkiye’ye gelen turistlerin ülke ve profil özellikleri ile turizm gelirini oluşturan harcama kalemlerinin ayrıntılı incelenmesine ihtiyaç bulunmakta.
Turizm gelirleri nasıl hesaplanır?
Uluslararası metodoloji ve standartlar, turizm istatistiklerinin kavramsal çerçevesini belirlemekte. Ülkelerin belirli bir dönem için turizm geliri ve gideri;
eşitliği ile hesaplanmakta. Bununla birlikte, ülke uygulamaları değişkenlerin derleme yöntemi itibariyle farklılaşmakta. Gümrük sınırlarında ve pasaport kontrolünde elde edilen idari kayıtlar, turizm anketleri, GSM operatör verileri, kredi kartı bilgileri, büyük veri uygulamaları, ayna ülke verilerinden yararlanma şeklinde uygulamalar mevcut.
Türkiye’nin turizm gelir ve gideri, Türkiye İstatistik Kurumu (TÜİK) tarafından hava, deniz, kara ve demiryolu gümrük kapılarından giriş ve çıkış yapan ziyaretçi sayıları ile bu gümrük sınırlarında üç ayda bir yapılan turizm anketleri ile derlenmekte. “Çıkış Yapan Ziyaretçiler Anketi (ÇYZA)” gelirlerin, “Vatandaş Giriş Anketi (VGA)” ise giderlerin hesaplanmasında kullanılmakta. Merkez Bankası ve Kültür ve Turizm Bakanlığı, turizm istatistiklerinin derlenmesinde TÜİK’in paydaş kurumları.
Bu çalışmada kullanılan veriler; ziyaretçilerin ülke ve profil özellikleri, bireysel ve paket tur harcamalarının ayrıntıları, ÇYZA sonuçları ile TÜİK tarafından üç ayda bir yayımlanan Turizm İstatistiklerine dayanıyor.
Türkiye’nin turizmde dünyada yeri nedir?
Sorunun cevabı, ülkeye gelen turist sayısı ve elde edilen turizm gelirleri ile bağlantılı. Türkiye’nin dünyada ziyaretçi sayısında 8. sırada olmasına rağmen (Tablo 1), turizm gelirinde 14. sırada olduğu gözlenmekte (Tablo 2).
Listedeki ülkeler içinde ziyaretçi başına ortalama harcamanın en düşük olduğu ülkeler; Çin, Meksika, Türkiye ve Yunanistan. Bu durum, görece daha fazla ziyaretçi gelmesine rağmen söz konusu ülkelerin gelir sıralamasında neden daha aşağılarda olduğu sorusunu açıklayıcı nitelikte.
Türkiye’ye gelen ziyaretçilerin ülke dağılımı ve harcama özellikleri nedir?
Türkiye’ye gelen ziyaretçilerin yaklaşık üçte birinin, sırasıyla, Rusya, Almanya ve Bulgaristan’dan olduğu görülmekte (Tablo 3).
Ziyaretçi başına ortalama harcamada en yüksek ülkeler; Avustralya, Kanada, Japonya, ABD ve İspanya iken, en düşük olduğu ülkeler; Gürcistan, Bulgaristan, Yunanistan, Ukrayna ve Rusya.
Turizm gelirinin sadece ülkeye gelen yabancı ziyaretçiler kaynaklı olduğu algısı var. Halbuki, “yerleşiklik ilkesi”ne göre derlenen turizm gelirlerine yurtdışında ikamet eden Türk vatandaşlarının Türkiye’yi ziyaretlerinde yaptıkları harcamalar da dahil.
Yurtdışı ikametli vatandaşların ortalama harcamaları yabancılara göre daha yüksek (Grafik 2). Bununla birlikte, son yıllarda ortalama harcamalarında düşüş trendi gözlenmekte.
Ziyaretçiler neye ne kadar harcıyor?
Türkiye’nin toplam turizm gelirlerini oluşturan bireysel ve paket tur harcamaların payı, sırasıyla, yaklaşık % 80 ve %20’ler düzeyinde (Tablo 4 ve Grafik 3). Yıllar itibariyle de oranlar yatay seyretmekte.
Dönemsel olarak ise, beklendiği gibi, paket tur harcamaları turizm sezonu olan 3.çeyrekte en yüksek, kış sezonu olan 1.çeyrekte en düşük paya sahip (Grafik 3).
Ziyaretçilerin kişisel harcamalarının kompozisyonuna göre, yeme-içme (% 26,7), konaklama (% 15,6) ve yurtiçi ulaştırma (% 8,3) kalemleri öne çıkmakta. Ziyaretçiler Türkiye’ye seyahatlerini yerli havayolu taşımacılık firmaları ile yapıyorlarsa, harcamalarının arasında uluslararası taşımacılık (% 11,6) da yer almakta (Grafik 4).
Harcamalarda en yüksek paya sahip diğer mal ve hizmetler (%31,5) ise büyüklük sırasıyla giyecek-ayakkabı (%44,1), mücevher, altın, gümüş, kişisel bakım malzemeleri, konut için tamir-bakım harcamalarını içeren diğer harcamalar (%26,4), hediyelik eşya (%24,2) ve halı, kilim vb. (%5,3) alt kalemlerden oluşmakta (Grafik 5).
Özetle, Türkiye’ye gelen turistlerin ülke ve profil özellikleri ile turizm gelirini oluşturan harcama kalemlerine ilişkin veriler turizm sektöründeki gelişmelerin analizi, hedef kitleler ile ülkelerin belirlenmesi ve turizm politika önerilerinin daha sağlıklı yapılabilmesi açısından önem taşıyor. Türkiye’nin cari dengesinin ve uluslararası hizmetlerin önemli unsuru olan seyahat gelirleri incelendiğinde, 2018 yılında turist sayısında tarihi yüksek seviyeler ve çift haneli yüzde artışlar gözlenirken, turizm gelirlerindeki artışın göreli olarak bunun altında kaldığı gözlenmekte. Ziyaretçi sayısında ağırlığı oluşturan ülkelerin ortalama harcama düzeylerinin düşük olması, turizm gelirlerini sınırlayan bir faktör olarak öne çıkıyor.