Net Hata ve Noksan Üzerine Bir Değerlendirme

Ödemeler dengesi istatistikleri, ülkenin yurt dışı yerleşikler ile olan tüm ekonomik işlemlerini kapsamakta. Türkiye’nin ödemeler dengesi istatistiklerinin derlenmesinde kullanılan temel veri kaynağı Merkez Bankası da dâhil bankaların yaptıkları raporlamalar olmakla birlikte banka raporları dışında ilgili sektörlerden elde edilen idari kayıtlar ve anket yöntemi ile elde edilen veriler de, tüm ekonomik işlemleri tam ve en doğru şekilde kapsayabilmek adına yaygın olarak kullanılmakta.

Ödemeler dengesi derleme ilkelerinden biri, bir işlemin borç ve alacak olmak üzere, birbirine eşit iki kayıtla tutulduğu çift kayıt muhasebe sistemidir. Bu koşulun sağlanması için işlemin her iki kaydının piyasa değeri üzerinden kaydedilmesi ve mülkiyet değişiminin gerçekleştiği dönemde eş anlı olarak yapılması gerekmekte. Bu kayıt sisteminin sonucu olarak da “Cari İşlemler Hesabı’’ ve “Sermaye Hesabı”nın toplamının her zaman “Finans Hesabı” kalemine eşit olması gerekiyor.

Ancak, uygulamada, bu teorik eşitliğin gerçekleşmesi hemen hemen imkansız. Verilerin değişik kaynaklardan elde edilmesi, değerleme ve ölçme ile kayıt zamanı farklılıkları yaratmakta; sonuç itibarıyla oluşan farklar Net Hata ve Noksan (NHN) kalemine “kalıntı” şeklinde yansımakta. Bu kalem, finans hesabından, cari işlemler hesabı ve sermaye hesabının çıkarılmasıyla elde edilmekte.

NHN’ye yol açan unsurları üç farklı temelde özetlemek mümkün:

Kapsam: Yurt dışı yerleşikler ile yapılan tüm işlemler, kullanılan veri kaynakları tarafından, tamamen kapsanmamış olabilir.

Değerleme ve Ölçme: Aynı işlem için gerekli borç ve alacak kaydının her biri için farklı veri kaynakları kullanılıyorsa, veri kaynakları bu işlemi farklı değerlerde ölçebilir.

Kayıt Zamanı: Aynı işlem için farklı veri kaynaklarından elde edilen borç ve alacak kayıtları farklı dönemler için raporlanmış ve dolayısıyla farklı dönemler için kaydedilmiş olabilir.

Bu çerçevede şu unsurlar öne çıkmakta:

• Uluslararası Ödemeler Bankası (BIS) Yerel Bankacılık İstatistikleri’nce Türkiye’de yerleşik kişilerin (bankalar hariç) yurt dışı bankalardaki mevduat verilerinin kapsanmasındaki eksiklikler,
  • BIS’e sadece 46 ülkenin raporlama yapması nedeniyle tüm ülkelerin kapsanmaması,
  • Türkiye’de yerleşik gerçek ve tüzel kişilerin yurt dışındaki iştirak, bağlı ortaklık ve şubelerine ait mevduatların, yerleşikleri olduğu ülkenin mevduatı olarak değerlendirilmesi ve dolayısıyla BIS Türkiye verisine dahil olmaması,
• Dış ticarette taşımacılık (navlun) verilerinin, yerleşiklik ilkesi yerine geminin taşıdığı bayrağa göre kaydedilmesi sonucu, “Türk sahipli ancak yabancı bayraklı” gemilerin yabancı taşıma aracı olarak istatistiklerde yer alması,
• Aylık yayım sırasında mevcut olmayan verilerin yerine geçici nitelikteki verilerin kullanılması.

NHN, zaman içinde değişen kambiyo mevzuatı, yurt içi ekonomik gelişmeler, küresel ekonominin seyri, ekonomik aktörlerin beklentileri ve bu doğrultuda geliştirdikleri davranışlardan etkilenmekte. Örneğin, kambiyo mevzuatındaki değişikliklere bağlı olarak, özellikle ihracat bedellerinin yurda getirilme zorunluluğunun kaldırılması, yurt içinde yerleşik kişilerin yurt dışında tuttukları mevduatları arttırır. Finansal hareketliliğin yoğun olduğu, sermaye girişlerinin zayıfladığı ve Türk lirasında değer kayıplarının yaşandığı ve vergi / varlık barışı uygulamalarının olduğu dönemlerde ise, cari işlemler açığının finansmanında yurt içi yerleşiklerin yurt dışı mevduatları kaynaklı sermaye hareketlerinin payının arttığı biliniyor (Grafik 1). Ayrıca, bu tür dönemlerde finansal sistem dışında tutulan efektiflerin (yastık altı) bankacılık sistemine girmesi de söz konusu olabiliyor.

Ödemeler dengesi istatistikleri ve dolayısıyla NHN kalemi,

• Aylık geçici nitelikteki verilerin zaman içinde kesinleşmesi,
• Yeni bir kaynaktan veri derlenmeye başlanması ve
• Yöntemsel bir değişiklik yapılması

nedenleriyle güncellenebilmekte.

Örneğin, 8,4 milyar ABD doları artı değer alan 2009 yılının NHN’si, takip eden yıllarda yapılan çalışmaların sonucunda 2016 yılında 2,3 milyar ABD dolarına kadar gerilemiş. Devam eden yıllarda da benzer bir seyir gözleniyor. 2009 - 2014 yılları değerlendirildiğinde, NHN’nin ilk yayımlandığında yüksek değerler aldığı, ancak yapılan güncellemeler sonucunda ilk açıklanan NHN verisinin iki yıl içinde ortalama yüzde 45, dört yıl içerisinde ise yüzde 80 azaldığı görülüyor (Grafik 2).

Uluslararası karşılaştırmalarda bir ölçüt olarak kullanılan NHN’nin toplam döviz gelirlerine oranı seçilmiş 20 ülke ile kıyaslandığında ise, Türkiye verisinin incelenen dönem boyunca minimum ve maksimum değerler arasında ve istikrarlı bir seyir izlediği gözleniyor.

Sonuç olarak, son yıllarda NHN’nin önemli bir kısmının, yurt içinde yerleşik kişilerin yurt dışındaki mevduat hareketleri kaynaklı olduğu düşünülüyor. Bununla birlikte, geçici nitelikteki verilerin zaman içinde kesinleşmesi, yeni bir kaynaktan veri derlenmeye başlanması veya yöntemsel bir değişiklik yapılması nedeniyle, NHN kaleminin güncellendiği ve diğer ülke ortalamalarına kıyasla makul seviyelerde bulunduğu gözlenmekte.