Ülkemizde gıda fiyatlarının artış hızı ve sergilediği oynaklık hem genel enflasyon görünümünü bozarak enflasyonun orta/uzun vadeli öngörülebilirliğini olumsuz yönde etkilemekte, hem de gıdanın hanehalkı harcamalarındaki ağırlığından ötürü enflasyon bekleyişlerindeki iyileşmeyi sınırlandırmakta. Bu durum, politika yapıcıları gıda piyasasında fiyat oluşumunu etkileyen yapısal sorunları daha net bir biçimde tanımlamaya ve etkin çözüm arayışına yönlendiriyor.
Gıdada fiyat oluşumunu olumsuz yönde etkileyen faktörlerin başında yurt içi arzın çeşitli mevsimsel faktörlerin yanı sıra üretici tercihleri ve dış ticaret nedeniyle kararsız ve oynak bir seyir izlemesi gelmekte. Taze meyve-sebze ürünleri başta olmak üzere işlenmemiş gıda arzının bölgesel dağılımında da kalıcılık arz eden dengesizlikler gözleniyor. Arz oynaklığının fiyat oluşumu üzerinde tahribata yol açmasını dizginleyebilecek mekanizmalardan biri arzın fazla olduğu bölgeden az olduğu bölgeye ürün sevkiyatının sağlanması ve böylece bölgeler arası ticaretin dengeleyici rolünden istifade edilmesi [Coleman, 2009]. Ancak, ticaretin gerçekleşmesinin zaman ve ulaşım maliyeti nedeniyle bölgeler arası fiyat farklılıkları katılık sergilemekte. Ticaretin ne kadar hızlı gerçekleştiği ise ürün çeşidine ve ulaşım altyapısının kalitesine bağlı. Türkiye’de bölgeler arası ticaret büyük ölçüde karayolu ile gerçekleştiriliyor. Ulaşım maliyetleri bölgeler arasındaki ticaret hacmini etkilemekte ve bazı durumlarda fiyatların büyük oranda eksik rekabet koşullarının geçerli olduğu yerel piyasa dinamikleri ile belirlenmesine neden olmakta. Ülkemizde karayolu kapasitesi ve altyapı kalitesindeki artışların ticaret hacmini önemli oranda arttırdığına ilişkin güçlü bulgular mevcut [Coşar ve Demir Pakel, 2016].
Bu çalışmada Karayolları Genel Müdürlüğü ve TÜİK verileri kullanılarak karayolları altyapısındaki iyileştirmelerin bölgeler arası ticaret kanalı üzerinden gıda (taze meyve-sebze) fiyatları üzerindeki etkisi inceleniyor. Gözlem dönemi 2005–2015. Toplamda 35 gıda ürünü için bölgesel fiyat bilgisi kullanılmış. Karayolu altyapı kalitesi bölgesel bazda bölünmüş yolların karayolu ağına oranı olarak tanımlanıyor. Grafik 1 ülke genelindeki bölünmüş yol oranının 2005–2015 dönemindeki değişimini göstermekte. 2005 yılı itibarıyla ortalamada yüzde 14,4 olan bölünmüş yol oranının 2015 yılında yüzde 33,9 seviyesine kadar yükseldiği görülüyor. 2007–2011 dönemindeki hızlı artış ise dikkat çekici. Ülkemiz kriz döneminden karayolları altyapı kalitesini önemli ölçüde iyileştirmiş olarak çıkmış.
Grafik 2’de ise Grafik 1’de toplulaştırılmış olarak gösterilen bölünmüş yol oranının 2005–2015 dönemindeki değişimi 26 NUTS2 bölgesi bazında sunulmakta. Buna göre, bölünmüş yol oranı tüm bölgelerde zaman içerisinde artış göstermekte, bu artışın derecesi bölgeler arasında önemli ölçüde farklılaşmakta ve yine bölgeler arasında seviye anlamında da kalıcı farklılıklar gözlenmekte. Bölünmüş yol oranı verisinde kesit ve zaman serisi anlamında bölgesel bazda gözlenen bu değişkenlik çalışmada ele alınan araştırma sorusunun uygun bir bölgesel regresyon spesifikasyonu kullanılarak cevaplanabileceğine işaret ediyor.
Detayları Aysoy, Saygılı ve Tümen (2017) çalışmasında bulunabilecek regresyon analizi sonuçlarına göre bölgesel bölünmüş yol oranında örneklem ortalamasının[1] üzerinde gerçekleşen 10 yüzde puanlık bir artışın taze meyve sebze fiyatlarında yaklaşık yüzde 1,5’lik kalıcı bir gerilemeye neden olduğu bulgulanmış. Grafik 1 ve Grafik 2’de bölünmüş yol oranının 2005–2015 döneminde hem zaman serisi hem de kesit olarak önemli ölçüde değişkenlik gösterdiği görülmekte. 11 yıllık veri ufkunda toplulaştırılmış zaman serisi olarak yaklaşık 20 yüzde puanlık değişim gözlenirken, 26 NUTS2 düzeyinde bölge arasında da 25-30 yüzde puana rahatça ulaşabilen farklılıklar oluşmakta. Bu nedenle, raporlanan katsayı tahmini önemli bir fiyat etkisine işaret ediyor. Çilek, kiraz, domates gibi hızlı bozulabilen ürünler ve elma, armut, kavun gibi nispeten daha dayanıklı ürünleri iki grup altında toplulaştırılarak regresyon analizlerini tekrarladık. Sonuçlar hızlı bozulabilen taze meyve-sebze ürünlerinde istatistiksel olarak anlamsız çıkarken, nispeten dayanıklı ve stoklanabilen ürünler için ise yüksek derecede anlamlı. Ayrıca, etkinin Doğu ve Güneydoğu bölgelerimizde çok daha yüksek, batı bölgelerimizde ise görece düşük olduğu raporlanıyor. Bu bulgular ülkeye has özellikler göstermekle birlikte ilgili literatürde genel kabul görmüş çerçeve ile de uyumlu.[2] Regresyonlarda bölge, yıl ve ürün sabit etkilerinin yanı sıra bölgesel özellikler ile bölgesel iktisadi aktivitenin zaman içerisindeki değişimini temsil eden değişkenler kullanılmış.
Ulaştırma altyapısının bölgesel kalkınma performansını önemli ölçüde güçlendirdiği ilgili yazında sıklıkla vurgulanıyor [Donaldson, 2017]. Çalışmamızdan elde edilen sonuçlar ise ülkemizde karayolu altyapısına son dönemde yapılan büyük ölçekli yatırımların geniş bir yelpazede piyasa ekonomisinin işleyişini destekleyici etkisini göstermekte. Etkinin özellikle dayanıklı gıda ürünlerinde görülmesi karayolları altyapı kalitesinin artması ile stoklanabilir ürünlerde dolaşımın artmasına ve daha sağlıklı fiyat oluşumuna işaret ediyor. Ayrıca kalkınmada öncelikli bölgelerde etkinin yüksek olması da altyapı yatırımlarının büyüme ve refah etkisinin bu katkıya en çok ihtiyaç duyan bölgelerde gerçekleşmesi nedeniyle umut verici. Sonuç olarak, karayolları altyapı kalitesindeki iyileştirmelerin ticaret maliyetlerini azalttığı, bölgeler arası ticaret hacmini arttırdığı ve rekabet koşullarını iyileştirmek suretiyle piyasa ekonomisinin işleyişini desteklediği söylenebilir. Bulguların doğrudan gıda fiyatlarına yönelik olması da karayolları altyapısındaki iyileştirmelerin ülkemizde gıda piyasasında sağlıklı fiyat oluşumunu sağlayacak piyasa mekanizmasını desteklediğini ortaya koymakta.
[1] Örneklem ortalaması yaklaşık 0,25 düzeyindedir.
[2] Literatüdeki temel çalışmalar için bkz. Minten ve Kyle (1999), Shively ve Thapa (2016).
Kaynakça:
Aysoy, C., H. Saygili ve S. Tumen (2017), “Regional food prices and the quality of road infrastructure”, Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası, yayımlanmamış çalışma tebliği.
Coleman, A. (2009), “Storage, slow transport, and the law of one price: Theory with evidence from nineteenth‐century U.S. corn markets”, Review of Economics and Statistics, 91, 332–350.
Cosar, K. ve B. Demir Pakel (2016). “Domestic road infrastructure and international trade: Evidence from Turkey”, Journal of Development Economics, 118, 232–244.
Donaldson, D. (2017). “Railroads of the Raj: Estimating the impact of transportation infrastructure”, American Economic Review, yayımlanma aşamasında.
Minten, B. ve S. Kyle (1999). “The effect of distance and road quality on food collection, marketing margins, and traders’ wages: Evidence from the former Zaire”, Journal of Development Economics, 60, 467–495.
Shively, G. ve G. Thapa (2016). “Markets, transportation infrastructure, and food prices in Nepal”, American Journal of Agricultural Economics, yayımlanma aşamasında.