Dış ticaret fiyatları ve iktisadi faaliyetteki dalgalanmalar gibi geçici etkileri ifade eden çevrimsel (döngüsel) etkilerin varlığı, cari dengenin görece uzun dönemli eğilimlerini içeren yapısal kısmını gölgeleyebilmektedir. Bu nedenle, cari dengeye ilişkin daha doğru çıkarımlar ve değerlendirmeler yapabilmek için manşet cari işlemler dengesindeki çevrimsel etkilerin arındırılması ve yapısal değişimlerin takip edilebilmesi önem arz etmektedir. Çevrimsel etkilerden arındırıldığında Türkiye ekonomisinin analize konu dönemde ilk defa ve son üç çeyrektir üst üste cari fazla verdiğini hesaplıyoruz.
Çevrimsel etkilerden arındırılmış cari işlemler dengesi, yurt içi ve yurt dışı iktisadi faaliyet ile dış ticaret fiyatlarının uzun dönemli eğilimlerini sürdürdükleri varsayımı altında görünümün nasıl olacağına ilişkin ip uçları sunuyor. Her bir değişken üzerindeki çevrimsel etkinin farklı olabileceğini dikkate alıyor ve Tamamen Değiştirilmiş Hodrick-Prescott (TDHP) filtresi yöntemi yardımıyla fiyat ve talep değişkenlerinin uzun dönemli eğilimlerini ayrı ayrı tespit ederek çıktı ve fiyat açığı serilerini oluşturuyoruz. [1] Hesaplamalar yapılırken altın hariç ithalat miktarı ile reel yurt içi talep ve altın hariç reel ihracat miktarı ile yurt dışı talep arasındaki uzun dönemli durağan ilişkilerin korunduğunu varsayıyoruz. [2]
Yurt içi talep değişkeni olarak reel Gayrisafi Yurt İçi Hasıla (GSYİH) ve yurt dışı talep değişkeni için İhracat Ağırlıklı Küresel Büyüme (İAKB) [3] endeksi kullanılıyor ve TDHP filtresi yardımıyla uzun dönemli eğilimleri tahmin edilerek çıktı açığı serilerine ulaşılıyor (Grafik 1 ve Grafik 2). Yurt içi çıktı açığının 2018 yılının ikinci yarısından 2020 yılının ikinci yarısına kadar negatif bölgede seyrettikten sonra pozitife döndüğünü ve sonraki dönemlerde de pozitif bölgede kaldığını görüyoruz. Koronavirüs salgınıyla birlikte negatif bölgeye geçen yurt dışı talep veya çıktı açığı ise ancak 2021 yılının son çeyreğinde pozitife dönebilmiş. Yurt dışı talep ise salgın sonrası dönemde çoğunlukla uzun dönemli eğiliminin altında kalmış ve ihracat talebi, eğilimine ancak 2021 yılı sonunda ulaşabilmiş.
Türkiye’nin ihracat ve ithalat fiyatları için de TDHP filtresini kullanarak fiyat açığı serilerini elde ediyoruz. Fiyat serilerindeki görünüme ilişkin bilgi vermesi açısında mal ithalat ve ihracat fiyatları için hesaplanan açık serileri sırasıyla Grafik 3 ve 4’te sunuluyor. Gerek ihracat gerekse ithalat fiyatlarının salgın döneminde hızla uzun dönemli eğilimlerinin altına çekildiği ve salgın sonrası dönemde de üzerine çıktığı görülüyor. Salgın sonrası dönemde tedarik kısıtlarındaki kısmi iyileşmeye rağmen arzın artan talebi yeterince karşılayamaması nedeniyle Türkiye’nin büyük ölçüde ithalatçısı olduğu küresel emtia fiyatlarında artışlar gözlendi. 2022 yılı başındaki Rusya-Ukrayna çatışması da özellikle tarım ve enerji emtia fiyatlarının yükselmesinde önemli rol oynadı. Bu çerçevede, 2021 yılı son ve 2022 yılı ilk çeyreklerinde ithalat fiyat açığının ihracat fiyat açığına göre belirgin biçimde daha fazla pozitif olduğu dikkat çekiyor. Bu durum, dış ticaret ve dolayısıyla cari işlemler açığını artırıcı yönde çalıştı.
Çevrimsel etkilerden arındırılmış ve daha çok yapısal unsurları barındıran cari işlemler dengesi Grafik 5’te gösteriliyor. Çevrimsel etkilerden arındırılmış CİD, 2021 yılının son çeyreğinde tarihsel (2003-2021) olarak ilk kez sıfırın belirgin üzerine çıkıyor ve 2022 yılının ilk iki çeyreğinde de bu görünüm korunuyor. İş çevrimleri etkisinin 2020 yılının ikinci çeyreğinden itibaren negatife döndüğü ve sonraki dönemlerde de cari işlemler dengesini (açığını) düşürücü (artırıcı) yönde çalıştığı görülüyor (Grafik 6). Özellikle 2020 yılının ilk çeyreğinde salgın kaynaklı olarak küresel talebin azalmasıyla fiyatlarda da ciddi düşüşler gerçekleşmiş ve fiyat çevrimi etkisi 2021 yılının son çeyreğine kadar cari işlemler dengesini (açığı) artırıcı (düşürücü) etkide bulunmuş. 2021 yılının son çeyreği ile 2022 yılının ilk iki çeyreğinde küresel emtia fiyatlarındaki artışların öncülüğünde ithalat fiyatlarının ihracat fiyatlarından daha hızlı yükselmesine bağlı olarak fiyat çevrimi etkisi belirgin biçimde negatife dönmüş. Son dönemlerdeki dış ticaret haddi şoku, manşet cari işlemler açığını artırırken çevrimsel etkilerden arındırılmış cari işlemler dengesinin fazla vermesi, daha yapısal unsurlar kaynaklı bir iyileşmenin gerçekleştiğine işaret ediyor.
Salgın döneminde yurt içi GSYİH uzun dönemli eğiliminin altına indiği için yurt içi iş çevrimi etkisi pozitif olurken yurt dışı talebin aynı şekilde uzun dönemli eğiliminin altına düşmesiyle yurt dışı iş çevrimi etkisi negatif gerçekleşmiş (Grafik 7). Bu dönemde yurt dışı iş çevrimi etkisi daha güçlü olduğu için toplam iş çevrimi etkisi negatif olmuş. Salgın sonrası dönemde yurt içi talebin hızla toparlanmasıyla yurt içi iş çevrimi etkisi negatif olurken yurt dışı talebin toparlanması kademeli gerçekleşmiş ve yurt dışı iş çevrimi etkisi negatif bölgede kalmayı sürdürmüş. Salgın ve sonraki dönemlerde ithalat fiyatları uzun dönemli eğiliminin altında seyretmiş ve ithalat fiyat çevrimi etkisi cari işlemler dengesini artırıcı yönde çalışırken ihracat fiyatlarının da uzun dönemli eğiliminin altında kalmasıyla ihracat fiyat çevrimi etkisi cari dengeyi düşürücü yönde olmuş (Grafik 8). Salgın döneminde ve takip eden dönemlerde pozitif olan fiyat çevrimi etkisi, ithalat fiyat çevriminin 2021 yılının son çeyreğinde hızlı ve güçlü biçimde negatife dönmesi ve takip eden iki çeyrekte de negatif etkinin büyümesiyle cari açığı belirgin artırdı.
Özetlemek gerekirse son dönemlerde yurt içi ve yurt dışı iş çevrimleri ile ithalat fiyat çevrimleri cari işlemler dengesini (açığını) düşürücü (artırıcı) yönde çalıştı. Diğer taraftan, daha yapısal unsurları içeren çevrimsel etkilerden arındırılmış cari denge iyileşmeye devam ederek 2021 yılı sonunda ilk kez pozitif değer aldı ve bu görünümünü 2022 yılının ilk iki çeyreğinde de sürdürdü. Döngüsel etkilerin sönümlenmesi ve özellikle küresel emtia fiyatlarının uzun dönemli eğilimlerine yakınsaması durumunda manşet cari işlemler dengesinde gözlenen açığın belirgin azalması ve hatta fazlaya dönmesi mümkün olabilecektir.
[1] TDHP filtresi yönteminin detayları için Hanif ve diğerleri (2017) çalışmasına bakınız.
[2] Çevrimsel etkilerden arındırma yöntemi Eren ve Tüzün (2019) çalışmasında ayrıntılı açıklanıyor.
[3] İAKB serisinin hesaplama yöntemi ve daha ayrıntılı bilgi için Eren ve Yavuz (2020) çalışmasına bakınız.
Kaynakça
Eren, O. ve Tüzün, G. (2019), “Cyclically Adjusted Current Account Balance of Turkey”, TCMB Çalışma Tebliği, No:19/34.
Eren, O. ve Yavuz, D. (2020), “Bölgeler İtibarıyla İhracat Ağırlıklı Büyüme Endeksleri”, TCMB Ekonomi Notları, No:20/02.
Hanif, M. N., Javed I., ve Choudhary, M. A. (2017), "Fully Modified HP Filter," SBP Çalışma Tebliği Serisi, No: 88.